Dreticus

Oorspronkelijk gepubliceerd in 2004

De QWERTY-mythe

De moderne typemachine werd gecommercialiseerd in 1874 door de firma "Remington & Zonen" onder de naam "Sholes & Glidden Type Writer". Het oorspronkelijk ontwerp was afkomstig van C.L. Sholes, C. Glidden en S.W. Soule. Men kon er alleen hoofdletters mee typen. De machine werd op de markt gebracht voor 125 USD en het verhaal gaat dat er "slechts" 5000 stuks van verkocht werden op 5 jaar tijd. Een tweede versie in 1878, met een shift-toets voor het onderscheid tussen hoofdletters en kleine letters, had meer succes.

De machine had een QWERTY-toetsenbordindeling in plaats van de (meer voor de hand liggende) alfabetische lay-out. Waar kwam die indeling vandaan? Er doen daarover verscheidene mythes de ronde.

Het woord "TYPE WRITER"

Een eerste verklaring luidt als volgt. Met een QWERTY-toetsenbord kan men -heel snel en zonder speciale oefening- het woord "TYPE WRITER" typen. Alle letters van dit woord zijn immers op de bovenste toetsenrij ("qWERTYuIoP") terug te vinden. Zo konden de verkopers snel en zonder moeite het woord "type writer" intikken. Een doorslaggevend element om potentiële klanten te overtuigen van het praktische nut van de machine.

Er zijn mensen die dit verhaal voor waar aannemen en voortvertellen. Ik citeer twee Internet-voorbeelden:

• "One of their [->Remington & Sons] keyboard lay-out changes was driven by a clever marketing idea. The Remington brand name, TYPE WRITER, could be most speedily typed if all of its letters were on the same row. Remington's salesmen used this slight bit of subterfuge to impress potential customers."
• "In 1867 a typewriter pioneer first set up the QWERTY arrangement so his salesman could peck out the word typewriter quickly and easily. The letters that spell typewriter all lie on the top row. Just think! That's the logic that shaped your computer keyboard."

Just think!. Zouden we in dat geval niet tot de bevinding komen dat de letters sneller terug te vinden zijn als ze in de gewone, vertrouwde alfabetische volgorde staan? Stel dat één van uw collega's (als grap) de letters op uw keyboard door mekaar haspelt, en er u vervolgens vrolijk op wijst dat u met de nieuwe toetsen op de bovenste rij (EQTJPXINSR, zo ziet die bovenste rij eruit na zijn ingrijpen) het woord "PESTERIJEN" kunt vormen. Blij verrast? Uw baas, die het nooit voor QWERTY of AZERTY heeft gehad, biedt u daarenboven de keuze: u krijgt voortaan permanent een EQTJPX lay-out of u mag, indien gewenst, een alfabetisch toetsenbord gebruiken, de ABCDEF lay-out. Voelt u zich spontaan aangetrokken door de EQTJPX-indeling?

Foto 1: Het originele QWERTY toetsenbord

Bemerk dat bij deze afbeelding van het originele toetsenbord de letter 'M' rechts naast de 'L' staat, zoals heden ten dage nog bij de AZERTY-indeling. Ik lees in het boek van "Jongens & Wetenschap" dat de AZERTY-variant min of meer zou voortgekomen zijn uit een soort Franse dwarsliggerij, het niet klakkeloos willen overnemen van een Angelsaksisch gebruik; de plaats van de 'M' lijkt er op te wijzen dat deze dwarsliggerij dan al vroeg in de QWERTY-geschiedenis is gebeurd.

Ook Sholes ging voor zijn toetsenbord oorspronkelijk uit van de enige vertrouwde volgorde die hij kende: de alfabetische. Men ziet dit nog op de tweede rij van het toetsenbord aan de sequentie "FGHJKL" die -op de letter 'i' na- recht uit het alfabet afkomstig is. Laat ons nu even veronderstellen dat hij een extraatje wou, namelijk de mogelijkheid om het woord "TYPE WRITER" te kunnen typen op de bovenste rij. Koos hij voor de verwezenlijking van dit fantasietje dan niet beter voor een "ABCTYPEWRI" lay-out, of "ATYPEWRIBC" of "ABCWERTYIP" in plaats van "QWERTYUIOP"? Als u vindt van niet, waar komt dan volgens u die QWERTY-'Q' vandaan op een prominente eerste plaats? En waarom zijn ook de meeste andere letters op de tweede en derde rij in de QWERTY lay-out dooreengehaspeld? Het woord "type writer" omvat slechts 7 letters van de 26.

Er zijn nog veel meer dingen te bedenken die dit "TYPE WRITER"-verhaal onwaarschijnlijk maken. Een greep:

• waarom moesten de "typewriter"-letters zonodig op de bovenste rij staan? De tweede rij is gemakkelijker, daar rusten de vingers.
• wanneer men bedenkt dat men in die tijd nog met twee vingers typte, dan had men beter de letters van het woord "type writer" verspreid over het centrum van het toetsenbord, over de drie rijen heen, waar de wijsvingers zonder hulp van de andere vingers de kleinste afstand overbruggen
• met 3 extra letters op de eerste rij (de 'h', de 's' en de 'a') vormt men de volzin "this is a typewriter", beduidend indrukwekkender dan het contextloze "typewriter". Waarom dan niet 'h', 's' en 'a' op de eerste rij in plaats van 'q', 'y', 'u' of 'o'?
• nog indrukwekkender dan "(this is a) typewriter" lijkt mij "Dear Miss Robinson" of "Sincerely Yours", met het oog op kantoorapplicaties.
• in de eerste uitvoeringen van de tikmachine kon men niet onmiddellijk zien wat men had ingetikt, wat de "TYPEWRITER"-euforie der omstaanders toch moet hebben getemperd
• denkt u, als gitaarfabrikant, potentiële kopers te overtuigen door de eerste noten van "Stairway to Heaven" exclusief op de bovenste snaar te tokkelen?

Wel leest men soms ook dat Sholes, nadat hij zijn toetsenbord-indeling had geconstrueerd (op rationele gronden, zie infra), als toetje de letter 'R' naar de bovenste rij heeft verplaatst, waardoor die bovenste rij (bijna toevallig) alle letters van het woord "TYPE WRITER" bevatte. Een knipoogje vanwege de Homo Ludens dus.

Een alternatieve verklaring

Een andere verklaring van de QWERTY lay-out gaat als volgt. Oorspronkelijk was het de bedoeling om met 2 vingers te typen, maar na enkele jaren werd het duidelijk dat het sneller ging met 8 à 10 stuks. Helaas echter was de machine daar niet op berekend, met "jams" (blokkades) tot gevolg wanneer men te snel typte. Daarom heeft men de meest courante letters zo ver mogelijk uit mekaar geplaatst, om het typen te vertragen en blokkades te vermijden.

Soms leest men ook dat om diezelfde reden de meest frequente letters aan zwakke vingers zijn toegewezen. Een populair auteur als Stephen Jay Gould bv. vermeldt dit (in zijn boek "The Panda's Thumb") als zijnde de oorsprong van de QWERTY lay-out.

Bemerk dat dit verhaal haaks staat op het vorige, waarin de QWERTY lay-out werd geconstrueerd om zo snel mogelijk te typen: hier wordt QWERTY uitgevonden om het typewerk zoveel mogelijk te vertragen.

Als dit verhaal waar is, dan heeft men alvast de 'Q' verkeerd geplaatst. Als weinig frequente letter had die beter een prominente plaats in het midden gekregen, recht onder de wijsvingers, als rem op het snelle typewerk.

Daarnaast lijkt het boven elkaar plaatsen van veelgebruikte letters een veel efficiënter vertragingsmanoeuver, omdat ze met dezelfde vinger worden ingedrukt en het verspringen van de vinger tijd kost.

Het verhaal lijkt dus niet waar.

En nu de juiste verklaring?

Het eerste model van Sholes had slechts twee rijen, en de letters stonden in alfabetische volgorde. Maar mede door een onvolmaakte productie-techniek werd het typen voortdurend belemmerd doordat "letterhamertjes" in mekaars onmiddellijke buurt mekaar blokkeerden als zij snel na mekaar werden geactiveerd. (Wie zich nog de echte, pre-computer typemachines herinnert, weet wat wij bedoelen.) Daarom trachtte Sholes de meest voorkomende lettercombinaties verder uit mekaar te plaatsen: men kon die dan intikken aan topsnelheid, zonder het risico op blokkades. Sholes ging hier naar verluidt wetenschappelijk te werk: hij gebruikte een tabel met letterpaar-frequenties uit de Engelse taal.

Let wel: hij deed dit om het typen te versnellen. Hij trachtte dus niet -zoals in de vorige verklaring wordt beweerd- om frequente letters ver uit mekaar te zetten om het typen te vertragen. Hij zorgde er gewoon voor dat frequente lettercombinaties mekaar niet konden blokkeren.

Toch is er ook bij dit verhaal een kanttekening te maken: de sequentie "FGHJKL" op de tweede rij (cf. supra) is iets te alfabetisch om op wetenschappelijke basis geconstrueerd te zijn. Misschien kunnen we -wat deze versie van het verhaal betreft- dus best besluiten dat Sholes een gedeelte van het toetsenbord heeft proberen te optimaliseren. Tot hij het beu was bijvoorbeeld.

In 1888 vond er een type-wedstrijd plaats in Cincinnati. Frank McGurrin won met de QWERTY lay-out overtuigend van Louis Taub met een alternatieve lay-out. Deze wedstrijd wordt soms aangehaald als de basis van de QWERTY-doorbraak. Dit soort wedstrijden waren echter heel frequent in die tijd, en het was niet altijd de man of vrouw achter het QWERTY-toetsenbord die won. Wel kunnen we -achteraf beschouwd- zeggen dat deze wedstrijden aantoonden dat de QWERTY-indeling niet inferieur was aan de alternatieve lay-outs.

Dvorak is veel beter

Deze stelling komt geregeld terug: QWERTY is inefficiënt, 19de eeuws, en de lay-out bedacht door Dvorak is veel efficiënter maar door het bestaande overwicht aan QWERTY-gebruikers is deze superieure indeling nooit echt doorgebroken, jammer maar helaas.

Er is een bekend artikel dat komaf maakt met deze stelling: The Fable of the Keys. Daarin wordt gesteld dat de DVORAK lay-out helemaal niet zo superieur is als de wetenschappelijke experimenten laten vermoeden, voornamelijk omdat het voornamelijk de heer Dvorak zelf is die deze superioriteit heeft onderzocht -en klaarblijkelijk niet op de meest objectieve wijze. Maar ook dit artikel wordt soms gecontesteerd en dus is onze conclusie: we weten er te weinig van om erover te oordelen!

Het probleem is ook onder ons!

Het lijkt misschien aftands, dat verhaal over letterhamertjes die mekaar blokkeren en daardoor aanleiding geven tot het dooreenhaspelen van letters, maar de meesten onder ons worden dagelijks geconfronteerd met een hedendaagse versie van dit probleem. Ook op onze GSM's moeten wij immers al te dikwijls een wachttijd inlassen tussen "aangrenzende letters", zoals 'a', 'b' en 'c': wie het voorvoegsel "ab" wil vormen, moet na de 'a' even wachten vooraleer de toets nog eens in te drukken (en dan 2x), anders wordt er "b" of "c" ingetikt in plaats van "ab". Dat is in feite net hetzelfde probleem als indertijd met de hamertjes die mekaar blokkeerden. En dus rijst de vraag waarom er hier geen efficiëntere toetsenbord lay-out wordt gebruikt.

Op deze "waarom"-vraag hebben wij geen antwoord, maar wij hebben wel eens gecheckt of de QWERTY lay-out (ook) op GSM's efficiënter zou zijn dan de alfabetische lay-out. Voor dit experiment hebben wij gebruik gemaakt van "A Christmas Carol" (Charles Dickens), in de simpele veronderstelling dat het op enkele decennia na uit dezelfde tijd stamt als de QWERTY lay-out. We hebben een JAVA-programma geschreven dat het aantal "clashes" meet wanneer men deze tekst zou trachten in te typen, dit wil zeggen: het aantal keer dat 2 opeenvolgende maar verschillende letters via 1 en dezelfde toets moeten worden ingegeven, zoals de lettersequentie "ab", wat het typen dus sterk vertraagt. De resultaten zijn als volgt: de normale GSM lay-out ("ABC" "DEF" enz.) geeft 11% clashes, een QWERTY-GSM lay-out 8% (wat dus betekent dat de invoer iets sneller gaat). Een volkomen "random" lay-out (met de letters in willekeurige volgorde op de toetsen) doet het met 10% clashes gelijkaardig.

Nota uit het jaar 2023

Het heeft nog weinig belang; de huidige generatie kijkt neer op de GSM's uit het bakstenen tijdperk. Foei!

Vooraleer we besluiten dat QWERTY ook voor GSM's de nieuwe norm moet worden, toch dit: als we in het experiment verdere wijzingen aanbrengen (zoals het verschuiven van de vierde letter op een toets naar een andere), veranderen de resultaten opnieuw. M.a.w. we zijn er nog niet met die indeling!

<< A. Vogel