Oorspronkelijk gepubliceerd in feb2017

Ecocheques in België

(We schrijven dit oorspronkelijk begin februari 2017.)

De kogel lijkt door de kerk: de papieren ecocheques zouden in de loop van 2017 afgeschaft worden en vervangen door een nettovergoeding op de rekening. Eerdere pogingen om de cheques af te schaffen zijn mislukt door efficiënt lobbywerk. Hopelijk lukt het nu dus wel.

Een terugblik

De ecocheque werd ingevoerd in 2009 onder impuls van Thomas Leysen, de toenmalige VBO-voorzitter. De bedoeling was om de koopkracht van de werknemers te verhogen zonder dat de werkgevers extra zouden worden belast. Op de ecocheques werd namelijk niets afgehouden door de overheid -geen heffingen, geen bijdrage aan de sociale zekerheid, niets. Het geld kwam, zoals in Utopia, rechtstreeks in handen van de werknemer terecht. Anders dan in Utopia kon die er zich alleen een selectie "milieuvriendelijke" oftewel "duurzame" producten en diensten mee aanschaffen uit een vooraf samengestelde lijst.

Deze lijst bevatte niet alleen elektrische apparaten (TV, koelkast, ...) van energieklasse A+ of beter, stofzuigers en lampen van energieklasse B of beter, maar ook bijvoorbeeld:

sodamachines, accessoires en navullingen voor die machines (aankoop en herstelling)
herlaadpalen om een elektrisch voertuig op te laden, met inbegrip van de aankoop van kabels die specifiek bestemd zijn voor aansluiting op die palen en van abonnementen die uitsluitend bestemd zijn voor aansluiting op die palen, met uitsluiting van de kosten van het elektrisch verbruik. Aankoop, plaatsing en herstelling.
recuperatietanks voor regenwater. Aankoop, plaatsing, herstelling en onderhoud.
...

Keuze te over dus. Oorspronkelijk mochten werkgever cheques uitdelen voor maximaal 125 EUR per jaar per werknemer; nadien werd dat opgetrokken tot 250 EUR.

Een winkelier is niet verplicht om ecocheques te accepteren. De meerderheid doet dat dan ook niet -zie verder.

De praktijk

De ecocheques leken aanvankelijk het ei van Columbus. Zij zorgden voor een netto-verhoging van de koopkracht zonder extra belasting op arbeid. Dat wordt door niemand betwist. Maar fundamenteel veranderen zij natuurlijk niets aan de te hoge lasten op arbeid. Stefaan Michielsen noemt het daarom "pleisterwerk om het probleem niet ten gronde te moeten aanpakken" (De Tijd, 4 feb 2017).

Ook het andere voordeel van de ecocheques, het feit dat ze het consumentengedrag in de richting van duurzame producten en diensten zouden sturen, had maar een beperkte impact. Stefaan Michielsen spreekt van de "grote ecologische strik". VLD-kamerlid Egbert Lachaert, één van de indieners van het huidige wetsvoorstel om de ecocheque af te schaffen, vat de restrictie laconiek samen als volgt: "Winkels gingen er heel creatief mee om".

Heden ten dage lijkt niemand echt tevreden met het systeem. De werkgever moet niet alleen het bedrag betalen dat op de cheque vermeld staat, hij moet ook nog eens betalen voor de uitgifte ervan. Lieven Cloots, juridisch adviseur bij Unizo, geeft in De Tijd (3 nov 2016) een voorbeeld voor de maaltijdcheques: een bedrijf met vijftig of meer werknemers betaalt bij Sodexo een opstartkost van 100 euro per chipkaart, plus 2,2 euro per werknemer per maand, plus 5,5 procent van de waarde van de bestelde cheques.

De werknemer raakt de cheques slechts in een beperkt aantal handelszaken kwijt en dan dikwijls nog alleen voor producten die hij niet nodig heeft. Om te vermijden dat hij de cheques op het moment suprême niet op zak heeft, moet hij er continu mee rondzeulen tot de laatste uitgegeven is.

De cheque is niet wisselgeldbestendig: koop je voor 9 EUR uitgelezen ecospullen, dan wordt je cheque van 10 EUR niet aanvaard. Niet te verwonderen dus dat, hoewel de cheques geldig blijven tot twee jaar na uitgifte, sommige consumenten moeite hebben om ze tijdig uit te geven. Je koopt immers niet elk jaar een koelkast of een herlaadpaal. Sommige verkopen ze daarom met verlies door aan collega's. Beter één vogel in de hand dan tien ergens in een achterzak.

Maar de grootste gedupeerde is zonder twijfel de handelaar: hij moet de cheques verzamelen, controleren, tellen, stockeren, en als dank voor het geleverde werk 2.75 tot 5% van het ontvangen bedrag afgeven aan een firma waarmee hij eigenlijk liever niet te maken heeft. Daarom raadt de ondernemingsdatabank de handelaars aan om de cheques die ze ontvangen ... zelf elders opnieuw uit te geven.

Afschaffen dus!

Het lijkt dus voor de hand liggend dat men dit administratieve onding afschaft, en het bedrag voortaan rechtstreeks op de rekening van de werknemer stort, die er vervolgens mee doet wat hij wil en wanneer hij maar wil. Maar zo simpel is het niet in 't schoonste land op de wereldbol.

Er zijn al verscheidene pogingen geweest om de ecocheques af te schaffen en ze zijn zonder uitzondering mislukt. De uitgiftebedrijven zelf zien hun geldezeltje liever niet constiperen. En ook de vakbonden, de werknemers en de werkgevers hebben hun bedenkingen. Bijna niemand die ze echt lust, maar om ze af te schaffen, hoho.

De uitgiftebedrijven (Sodexo en Edenred)

De enigen die geld verdienen met papieren cheques, zijn de uitgevers zelf. Niet alleen eisen zij van de winkelier een inningskost en van de werkgever een uitgiftekost, maar daarenboven is het totale bedrag van de cheques die niet worden uitgegeven ... voor hen. Een fantastische stroom van inkomsten. Vind u nog een envelop met verlopen ecocheques in een oude jas? Het bedrag erop vermeld is voor Sodexo/Edenred en maak u geen zorgen: het is al geïnd. Waait één uwer ecocheques weg in de wind? Als hij bij springtij in de Schelde verdwijnt, is hij voor Sodexo/Edenred. Elke cheque van Sodexo die niet op tijd wordt geretourneerd aan Sodexo, wordt geïnd door Sodexo. Elke cheque van Edenred die niet op tijd wordt geretourneerd aan Edenred, wordt geïnd door Edenred (het vroegere Accor).

Dat is volgens VIA, de koepelorganisatie boven deze bedrijven, niet de reden waarom die chequeconstructies (eco- én maaltijdcheques) moeten blijven bestaan. De echte reden is dat de afschaffing ervan 8500 jobs zou kosten. Wie wil hiervoor verantwoordelijk worden gesteld?

De vakbonden

Als de papieren cheque wordt vervangen door een rechtstreekse storting op de loonrekening, zonder administratieve poespas, dan wordt die storting een goedkoop alternatief voor het gewone loon, zo vrezen de vakbonden, een nettovergoeding in plaats van de gewone bruto-uitkering waarvan het grootste deel afvloeit naar de staat. De verliezer is dan de sociale zekerheid. Dat is in het huidige systeem ook al het geval, maar met een no-nonsense nettovergoeding staat de keizer helemaal in zijn blootje.

De vakbonden vinden het daarenboven ook jammer dat de ecologische stimulans verdwijnt, want geld op een rekening kan je uitgeven aan gelijk wat. (Voor alle duidelijkheid: dit is een stap achteruit.) En zouden we niet beter wachten op de invoering van de elektronische ecocheque om te zien wat het geeft? Die kan nadien ook nog altijd afgeschaft worden.

Kortom, de bonden zijn, in het belang van de arbeider, voor het behoud van het systeem.

De werknemer

Bij de werknemers is er geen eensgezindheid. Als het geld gewoon op de rekening komt en de werknemer dit kan spenderen zoals hij zelf wil, dan is dat natuurlijk oneindig veel beter dan die verwenste ecocheques. Maar de vrees bestaat dat de overheid een directe verloning buiten de sociale zekerheid (daarenboven zonder ecologisch schaamlapje) niet lang zal gedogen. "Niets is beter dan het huidige systeem" is een verkeerde voorstelling van zaken, maar "het huidige systeem is beter dan niets" is wel degelijk waar.

De werkgevers zelf

Hoe vreemd het ook moge klinken, ook bij de werkgevers zijn de meningen verdeeld. De grote bedrijven zijn eerder voor het behoud van het systeem; de kleinere bedrijven (die meer moeite hebben met de opstartkost en de administratie) niet. De redenering van de voorstanders van het huidige systeem is als volgt: een ecocheque die twee jaar geldig is, kan niet worden opgepot: dat ding moet uitgegeven worden, en wel in België (en niet bij Amazon of bol.com). Een netto-vergoeding op de rekening daarentegen kan wel eens op het spaarboekje terechtkomen, wat de economie niet ten goede komt.

De echte reden is ook hier wellicht de vrees dat de regering een alternatief zal bedenken waarop wel patronale bijdagen betaald moeten worden. Dan is het veiliger dat alles bij het oude blijft.

Samenvatting

Omdat de loonkost voor de werkgever te hoog is in België, heeft men een systeem bedacht waarbij de werkgever een deeltje van het loon betaalt zonder dat de overheid er zich het gros van toeëigent. Als dit systeem zou bestaan uit een al te simpele geldoverschrijving naar de rekening van de werknemer, dan kreeg binnen de kortste keren elke werknemer 250 EUR van zijn loon belastingvrij en dat zou de sociale zekerheid niet aankunnen. Daarom moest er een flinke instapdrempel zijn voor de werkgever (financieel en administratief) en een rits beperkingen voor de werknemer. De ecocheque voldoet hieraan. De overheid kan ermee leven, de KMO's zien op tegen de kosten en de begunstigde moet moeite doen om zijn cheques uit te geven. Omdat er onderwege zoveel aan de vingers blijft plakken en omdat iedereen dik tevreden is omdat het niet de overheid is die met het geld aan de haal gaat (die zou nog veel inhaliger zijn), raakt het hele handeltje, eens in voege, nog moeilijk afgeschaft. Volgens een studie van de "Dienst Administratieve Vereenvoudiging", aangehaald in Het Nieuwsblad (31 jan 2017), kost het huidige systeem 50 miljoen aan de werkgevers, 10 miljoen aan de handelaars en 7 miljoen aan de werknemers.

Opdoeken dus? De 8500 jobs die zogezegd verloren zullen gaan, sturen onze gedachten een heel andere richting uit. Kunnen we het systeem niet beter uitbreiden? Wat als we voortaan alle lonen, weddes en uitkeringen uitbetalen in cheques? Vijfhonderd euro aan voedselcheques (groenten, fruit en AA melk). Driehonderd aan cultuurcheques (toneel en opera). Tweehonderd aan mobiliteit (openbaar vervoer en elektrische fiets). Driehonderd aan vrijetijdsbesteding. Honderd aan Telenet en Proximus, geïndexeerd. Vijftig vrij te besteden. Enzovoort! Dit moet minstens een half miljoen nieuwe banen opleveren in België. Daarenboven kan men het effect nog versterken door creatief om te gaan met de geldigheidsduur van de verworven cheques. Waarom bijvoorbeeld de geldigheidsduur van een voedselcheque niet laten samenvallen met de houdbaarheid van een gestandaardiseerde korf groenten en fruit? Bananen een week, tomaten twee weken, appels een maand of langer -als appelmoes-, gemiddeld pakweg twee weken, de werknemer zal zijn cheques dus binnen de twee weken moeten uitgeven. De economie vaart daar wel bij. De Belgische welteverstaan, want niemand rijdt voor groenten en fruit naar Nederland of Luxemburg. En na die twee weken komen de niet-uitgegeven cheques opnieuw en dit keer definitief toe aan de oorspronkelijke uitgevers, Sodexo en Edenred, die er de werkgelegenheid mee op peil houden.

't Is maar een idee natuurlijk, maar het ei van Columbus was dat ook.

Updates na het schrijven dit artikel

15 februari 2017: de stemming over de wet op de afschaffing van de ecocheques is op vraag van de uitgevers uitgesteld. Voorlopig met één maand, een tijdsspanne waarin zij de volksvertegenwoordigers nog beter willen informeren over de nadelen van de afschaffing van het systeem. Ondertussen is het wachten op een advies van de Raad van State.

22 maart 2017: de Raad van State waarschuwt dat het vervangen van de ecocheque door een nettovergoeding ongrondwettelijk kan zijn. De invoering van die nettovergoeding moet goed gemotiveerd worden, anders kan het feit dat ze anders wordt belast dan gewoon loon, aangevochten worden.

01 aprl 2017: zowel de krant "Het Belang van Limburg" als de VRT-nieuwdienst slagen er probleemloos in om giftige producten te kopen met ecocheques (zie kader hogerop). De eco-strik is dus echt niet meer dan een deel van de cadeauverpakking.

2018-2019: moeten we het nog vermelden? De ecocheque wordt helemaal niet afgeschaft. Het lobbywerk heeft weer eens zijn slag thuisgehaald